Câu chuyện về Gốm Việt xưa và nay chưa ai biết

Câu chuyện “ gốm sứ trên biển Đông”

Gốm sứ Việt Nam từ xưa đã được xuất khẩu qua nhiều nước, tuy nhiên theo sự tìm hiểu của các nhà khoa học cho thấy không hề có một chiếc thuyền nào trên biển với 100% là gốm Việt Nam.

Đồ gốm trên thuyền đều đượcbao gồm gốm Thái Lan, Nhật Bản, Trung Quốc …  Mặc dù sự xuất khẩu gốm và gốm Việt Nam khá ư là được biết đến bởi nhiều nước, tuy nhiên sự xuất khẩu bán đi tại có phần hạn hẹp.

Mãi cho tới năm 1997, việc phát hiện và khai quật tàu cổ Cù Lao Chàm (Quảng Nam) mới cho phép khẳng định dấu ấn thời kỳ đồ gốm sứ Việt Nam xuất khẩu thịnh vượng nhất. Số lượng cổ vật thu được trong con tàu trên 240.000 chiếc, chủ yếu là đồ gốm sản xuất tại Chu Đậu (Hải Dương) và Thăng Long (Hà Nội). 

Chúng tôi cho rằng hiện vật gốm sứ trong tàu cổ Cù Lao Chàm đã phản ánh rõ nét sự phát triển mạnh mẽ của các loại đồ gốm xuất khẩu với loại men, kiểu dáng và hoa văn rất phong phú, đặc sắc, đóng góp tích cực vào truyền thống riêng biệt của gốm Việt Nam.

Việc khai quật tàu cổ Cù Lao Chàm đã mang lại nhiều giá trị khoa học to lớn. Qua sưu tập gốm sứ tàu cổ Cù Lao Chàm với khối lượng tài liệu đồ sộ, bao gồm các dòng men đã đóng góp cho giới nghiên cứu nhiều hiểu biết mới, ngày càng đầy đủ hơn về lịch sử gốm sứ Việt Nam. Dòng gốm phong phú nhất là hoa lam, hoa lam kết hợp với vẽ nhiều màu qua lần nung thứ hai rất đáng được lưu ý. Lần đầu tiên xuất hiện nhiều đồ gốm men, loại vẽ nhiều màu, men trắng mỏng, men ngọc, men lam tím, kết hợp với vẽ vàng kim trên men. 

Tạo hình và trang trí trên đồ gốm Cù Lao Chàm cũng là một cuộc đối thoại với thiên nhiên. Nhiều đề tài trang trí độc đáo và mới lạ, tạo nên một mảng màu sinh động của hàng hóa gốm sứ Việt Nam, đủ tầm vươn xa chiếm lĩnh thị trường trước cường quốc gốm sứ Trung Quốc. 

Các dòng men, sự đa dạng và phong phú về trang trí của đồ gốm sứ Việt Nam trong tàu Cù Lao Chàm sẽ còn tiếp tục nhận được sự quan tâm của giới nghiên cứu trong và ngoài nước. Hơn thế nữa, những phát hiện này còn khẳng định tuyến đường biển lịch sử nối liền châu Á với châu Âu từ nhiều thế kỷ nay.

Ngoài tàu Cù Lao Chàm, TS Nguyễn Đình Chiến cũng chia sẻ câu chuyện khá thú vị khi chỉ đạo khai quật tàu cổ ở Bình Thuận. Trong một lần khai quật, một chuyên gia người Úc phát hiện được rất nhiều lớp đĩa xếp chồng ở dưới đáy biển và đã định bỏ đi vì không có giá trị về mặt kinh tế, tuy nhiên, ông vẫn yêu cầu thợ lặn vớt hết số đĩa này lên. 

Và khi một thương nhân người Pháp mua lại, ông này đã phân loại và xử lý, phát hiện được một lượng đĩa gốm sứ thời Minh, có thể tận dụng rất tốt làm đồ gia dụng. 

TS Nguyễn Đình Chiến cho biết, vấn đề đặt ra là chúng ta chưa hiểu rõ hết giá trị của gốm. Nhiều khi, chúng ta chỉ coi trọng tính nghệ thuật mà quên đi gốm vốn được làm ra để phục vụ cuộc sống. Nếu không có sự can thiệp của thương nhân người Pháp thì số đồ gốm này đã bị bỏ phí một cách đáng tiếc.  

Và nỗi buồn… “đồ giả” như “cổ”

Sau nhiều năm nghiên cứu về gốm cổ, giám định một vụ buôn bán trái phép ở TP.HCM, ông có gặp một lô hàng đĩa gốm sứ hoa lam. Lô hàng này được làm giả theo chính những mẫu gốm thuộc thời Minh ở tàu cổ Bình Thuận. Điều bất ngờ ở chỗ, theo đánh giá của các nhà chuyên môn thì họ làm giống đến 80-90%. 

Đối với gốm cổ, khi chế tác nghệ nhân đặt lên cát để kê nên các sản phẩm đều có đặc tính là phần đáy dính chặt cát. Tuy nhiên, người làm giả lại chỉ dùng… keo 502 để gắn cát vào. Truy ra thì biết lô hàng này xuất xứ ở một lò gốm ở Bắc Giang, nghệ nhân này đã cất công sang các lò gốm ở Trung Quốc để mang nguyên liệu và học tập kỹ thuật làm gốm tại đó. Từ hoa văn cho đến màu sắc men thì hoàn toàn giống bản gốc tới kinh ngạc.

Ảnh 1. Đĩa men rạn giả cổ

Theo nhận định của TS Nguyễn Đình Chiến, ngay tại Bát Tràng, trung tâm gốm của cả miền Bắc, cũng có những món đồ giả cổ theo phong cách thế kỷ 17 rất tinh xảo. Điều này cho thấy xu thế làm giả cổ ở Việt Nam đang dần trở nên thịnh hành và đạt đến trình độ tương đối cao. Thay vì sản xuất ra một sản phẩm mới, các nghệ nhân lại chú trọng vào việc làm giả cổ vì bỏ ra ít vốn nhưng thu lời cao hơn. 

Từ xưa cho đến nay, không có thời nào là không có sự tồn tại của “ đồ giả “, đây là điều đau đầu nhất cho các làng gốm sứ và các nghệ nhân làm ra chúng. Ai cũng biết để làm ra được gốm sứ chính hãng thì cần có một quá trình dài và cực khổ để tạo ra được những đồ vật gốm sứ vừa chất lượng lại tinh xảo.

Nhưng ngày nay, sự tinh xảo đó lại nhiều khi dễ dàng bị đánh cắp, làm nhái bởi những kẻ không có lương tâm nghề nghiệp. Chúng nhái vô số những đồ gốm bật nhất của nước ta. Nhưng nói gì thì nói, dù cho hàng nhái có nhái được đến đâu thì chất lượng của chúng mãi mãi không bao giờ như đồ gốm thật. Đó là lí do vì sao mua 2 bộ đồ gốm giống nhau như đúc về nhà, nhưng qua thời gian, 1 đồ gốm vẫn còn nguyên vẹn, còn đồ gốm còn lại lại dễ nứt mẻ.